युवराज कट्टेल,
होली पर्व भनेको खुशी,उमंग,उत्साहको रंग ,एकअर्कोलाई साटासाट गर्ने पर्वको रुपमा लिईन्छ। परापूर्व कालदेखि नै होलि पर्वको जनमानसमा ठूलै अनि विशेष भूमिका रहँदै आएको छ। विशेष गरी संसारभरिमा हिन्दुबाहुल क्षेत्रहरु एवम् भारत र हाम्रो देश नेपालमा खुशीयाली र धुमधामका साथमा यो पर्व मनाउने गरिन्छ । होलीलाई मित्रता, आत्मीयता, सामीप्यता र सदभाव दर्शाउने पर्वको रुपमा लिने हाम्रो प्रचलन छ।
बसन्त ऋतुअन्तर्गत फाल्गुण पूर्णिमाका दिन होली मनाईन्छ। “विष्णुपुराण“ मा उल्लेख गरिएअनुसार तत्कालीन समयका शक्तिशाली राक्षसराज हिरण्यकश्यपुकी बहिनी ‘होलिका’ का नाममा यो पर्व नामकरण भएको पाईन्छ। होलीकाको दहन भएको खुशीयालीमा प्रत्येक वर्ष यो पर्व मनाईने गरिएको छ।
तत्कालीन समयमा हिरण्यकश्यपुले आफ्नो राज्यमा “भगवान विष्णु” को पूजापाठमा प्रतिबन्ध लगाएर स्वयंलाई भगवान् घोषित गरि प्रजालाई “मेरो पुजा गर्नू” भनेर कडा निर्देशन जारी गरेका थिए । तर,उनका आफ्नै छोरा प्रह्लादले पिताको निर्देशनलाई अवज्ञा गर्दै भगवान् “विष्णु”को पुजा गरिरहे। छोरा प्रह्लादले आफ्नै पिताजीको आज्ञा नमानेपछि हिरण्यकश्यपुले बहिनी “होलिका ”को माध्यमबाट उनलाई जलाएर भष्म पार्ने असफल प्रयास गरेको कथा पाईन्छ।
“ब्रह्मा ”बाट आगोमा नजल्ने बरदान पाएकी होलिकाले, प्रह्लादलाई आफ्नो काखमा राखेर चारैतिरबाट प्रज्जवलित वस्तु राखि आगो बाली ,सो आगोको मध्य भागमा बस्छिन् । तर ,अफशोस आगोमा प्रह्लाद जल्नुको सट्टा उल्टै होलिका नै जलेर भष्म भइन् ,प्रह्लाद भने जीवित नै रहे । असत्यको बाटो अपनाएका कारण होलिकाले पाएको भनिएको बरदान काम नलागेको कथा प्रसिद्ध विष्णुपुराणमा पाईन्छ। त्यस घटनापछि ,सोही तिथिका दिन होली पर्व मनाउन थालिएको धार्मिक एवम् सामाजिक जनविश्वास रहिआएको छ। त्यसै बेलादेखि नै शक्तिको दुरूपयोग गर्ने पापी प्रवृत्तिको प्रतीक बनेकी होलिका मारिएको उपलक्ष्यमा होली खेल्ने परम्परा चलेको मानिन्छ।
यसैगरी, द्वापरयुगमा श्रीकृष्ण भगवानलाई मार्न कंशद्वारा पठाइएकी राक्षसनी पुतनाले आफ्नो विष दलिएको स्तन चुसाउन लाग्दा असफल भई आफै मरेकी थिईन् । उनलाई ब्रजवासीले जलाई फागु महोत्सव मनाउने परम्परा चलेको पनि धर्मग्रन्थमा उल्लेख गरिएको धर्मशास्त्रविद्हरु बताउने गर्छन् ।
धार्मिक मान्यतावाट अलग बनाएर केवल उत्साह अनि सद्भावका रुपमा हेरेरै त होला नेपालीजनहरु चाहे जुनसुकै धर्म या समुदायका हुन्, होलीमा एउटै आँगन र तालमा झुम्मिन्छन् । बालबालिकाले पिच्कारी अनि स–साना बेलुनहरुका साथमा मज्जा लिने गर्दछन् । अर्कोतर्फ पिच्कारी बजारमा किन्न पाउने मात्र नभई तराईतिर बाँस काटेर त्यसका ढोडबाट बनाईएका पिच्कारीहरु अथवा प्रयोग गरिसकेका पुराना प्लाष्टिकका बोतलवाट बनाईएका पिच्कारीहरु पनि हुन्छन्, वयस्कका लागि होली रंगहरु अनि भातृत्व र साहसको पर्व हो।
केटाकेटीदेखि लिएर वयस्कसम्म सबै होलीको रमाइलो गर्दछन् । कतिपय युवा–युवतीहरु गीत गाउँदै–नाच्दै होलीको आनन्द लिने गर्दछन् । भनिन्छ– होलीको दिन पुरानो रिसराग सबै बिर्सेर मान्छे एक आपसमा मिल्ने गर्दछन् । साथीभाइ आपसमा रङमा रंगिएर उल्लासपूर्वक मनाउने होलीको अवसरमा गाउँदेखि शहरसम्मका केटाकेटी, युवायुवती तथा प्रौढहरुका हुल तथा जत्थाहरु हातमा रंग र रंगीन घोल पदार्थ लिएर गाउँदै, बजाउँदै, रमाइलो र होहल्ला गर्दै सडकमा हिडने गर्दछन् ।
धार्मिक मान्यता अनुसार असत्यमाथि सत्यको विजयको खुसीयालीमा मनाइने यस चाडमा रंग, अबिर एक आपसमा दलादल गरी मनाइने गरिन्छ । एक अर्कामा भएको द्वेष भाव बिर्सिएर सम्बन्धमा सुधार ल्याउनका लागि विभिन्न परिकारहरुसँगै होली खेल्ने सँस्कृतिमा समयानुसार परिवर्तन आउँदैछ । अचेल विभिन्न प्रकारका मादक तथा नशालु पदार्थहरुको सेवन गर्दै नशासहितको होली मनाउने चलन बढ्दो छ । यसले होलीको समयमा धेरै आकस्मिक दुर्घटना निम्त्याइरहेको छ ।
होली रंगहरुको पर्व हो । थुप्रै प्रकारका रंग प्रयोग गरेर होली खेल्ने प्रचलन रहेको छ । त्यसैले पनि होली एउटा रंगीन पर्व बनेको छ । होलीमा विभिन्न थरीका रंगको समिश्रणले वातावरण नै रंगिन बनाइदिएको हुन्छ । रंग कसलाई मन पर्दैन र ? तर यसको परिस्थिति अनुकूल सही प्रयोग हुनुपर्छ । रंगले हाम्रो मानसिक स्वास्थ्यमा पनि सकारात्मक प्रभाव पार्छ । होलीमा विशेषतः रातो, हरियो, पहेँलो तथा नीलो रंग बढी प्रयोग हुन्छ । कुनै पनि रंगको प्रयोग गर्नूपूर्व त्यसको फाइदा, बेफाइदा, महत्व र रंगको प्रतीक बुझ्नु आवश्यक छ ।
नीलो रंगलाई धर्मयुद्धको प्रतीक मानिन्छ । त्यसैले नीलो वर्णका श्रीहरिले अधर्म नाश गर्न र धर्मको रक्षा गर्न प्रत्येक युगमा अवतार लिँदै आएको धार्मिक मान्यता छ । लोकहितका लागि विषपान गरेर महादेव नीलकण्ठका रुपमा रहेको कुरा शास्त्रमा पाइन्छ । त्यसैगरी पहेँलो रंग विष्णु र योगेश्वर श्रीकृष्णको प्रिय रंग हो । गणेशजी हरेक रंग मन पराउँथे । रातो रंगलाई शक्ति र सौभाग्यको सूचक मानिन्छ । त्यसैले देवताहरुले रातो रंगको पहिरन लगाएका हुन् भन्ने जनविश्वास रहि आएको छ।
अधिकांशलाई मन पर्ने रंग हो रातो । यसलाई शुद्धता एवं पवित्रताको प्रतीक मानिन्छ । हरेक धार्मिक कार्यमा यसको प्रयोग हुन्छ । स्वच्छ, सफा र चित्त शुद्धिको प्रतीकका रुपमा लिइने यो रंग होलीमा पनि विशेष प्राथमिकताका साथ प्रयोग गरिन्छ । रातो रंगलाई साहस र प्रेमको प्रतीकका रुपमा पनि लिइन्छ । रातो रंग मन पराउने मानिसहरु महत्वाकांक्षीका साथै जिज्ञासु एवं जोशिला हुन्छन् ।
हरियो रंगलाई प्राण, जीवनशक्ति एवं मार्मिकताको प्रतीक मानिन्छ । यसलाई जीवनशक्तिको भित्री मर्म बुझने जीवित रंग पनि भनिन्छ । हरियो रंग मन पराउने मानिसहरु प्रकृतिलाई माया गर्ने स्वभावका हुन्छन्। उनीहरु झैझगडा पटक्कै मन पराउँदैनन्। यो रंग मन पराउने मानिसहरुको आत्मविश्वास कम हुने विश्वास गरिन्छ । पहेलो रंगलाई भक्ति र धर्म परायणताका रुपमा लिइन्छ । यो रंग मन पराउने मानिसहरु धर्मकर्मप्रति बढी विश्वास गर्छन्। । होली हिन्दू धर्मावलम्बीहरुको चाड भएकाले यो रंगको विशेष प्रयोग हुन्छ ।
कतिपय समुदायमा त रातो र पहेलो अबिर दलेर होली खेल्ने परम्परा पनि छ । यो रंगको सम्बन्ध खुसी र हर्षसँग पनि छ । मनोविज्ञहरुका अनुसार यो रंग मन पराउने मानिसहरु रमाइलो एवं आत्मीय व्यवहार गर्न उत्साहित हुन्छन्। । नीलो यो रंगलाई शान्ति र सन्तुलनको प्रतीकका रुपमा लिइन्छ । त्यसैले पनि यो रंगको प्रयोग बढी हुन्छ । यो रंग मन पराउने मानिसहरु सन्तुलित विचारधाराका हुन्छन्। उनीहरु अलि बढी चिन्तित स्वभावका हुने मनोविदहरु बताउँछन्।
होलीमा कालो रंगको पनि व्यापक प्रयोग हुन्छ । यो रंग ईष्र्या र स्वार्थसँग सम्बन्धित हुन्छ । यो रंग मन पराउने मानिसहरु आफ्नो इच्छा र भावना खुलस्त रुपमा भन्न चाहँदैनन्। सेतो धेरैलाई मन पर्ने रंग हो । सेतो रंगलाई शुद्धताको प्रतीक मानिन्छ । कर्ममा विश्वास राख्ने व्यक्तिहरु सेतो रंग मन पराउँछन्। । चहकिलो सेतो रंगलाई सफा एवं आकर्षणको प्रतीकका रुपमा लिइन्छ ।
अबिर र रंगमा प्रयोग हुने रसायनले मान्छेलाई अन्धो मात्र होइन, क्यान्सर र मृत्युसम्म हुने इन्फेक्सन गराउन सक्छ । कालो रंगमा लिड अक्साइड भन्ने रसायन मिसिएको हुन्छ । यसले आँखा सुनिने,रातो हुने अवस्थाको एलर्जी गर्दछ भने गर्भवती महिलालाई नकारात्मक असर पार्छ । त्यसको असरले कम तौल वा समयभन्दा पहिला बच्चा जन्मिने हुन सक्छ । हरियो रंग यसमा प्रायः कपर सल्फेट भन्ने रसायन मिसिएको हुन्छ । यसले क्षणिक अन्धोपन गराउनुका साथै आँखा विझाइरहने लगातार आँशु झर्ने रातोपन र यसले आँखामा एलर्जी हुन सक्छ । रातो रंग, यो रंगमा मरकरी सल्फेट भन्ने रसायन हुने भएकाले यसले मानिसको दृष्टि कम हुनुका साथै पक्षघात र छालाको क्यान्सर जस्ता रोग लाग्न सक्छ ।
पछिल्ला समयमा आएर होलीका नाममा अर्काको इच्छाविपरीत रंग छ्याप्ने, फोहरपानी खन्याउने तथा अन्य विभिन्न किसिमका असभ्यता प्रदर्शन गर्ने क्रमले होलीको संस्कृतिमा विकृति थपिदै गएको छ । होली पर्वका नाममा विकृति बढ्ने र होलीमा जथाभावी रुपमा फोहोर पदार्थले हान्ने, शहर बजारका गल्ली, चोक र यस्तै लुक्न सकिने ठाउँबाट सडकमा हिँडिरहेका मानिसहरुलाई लोला अथवा फोहोर पानी फ्याक्नाले होली पर्व सबैको लागि असहज भएको छ ।
हामी नेपालीहरुका चाडपर्वहरु संस्कृतिकै अभिन्न अंग मानिन्छन् । हामीहरुले मान्दै आएका जति चाडपर्वहरु छन, समाजले तिनको संरक्षण र संवर्द्धन गर्दै जानु हामी सबैको साझा दायित्व र कर्तव्य हो । त्यसैले ती चाडपर्व अनन्त कालसम्म पनि जीवन्त भैरहेको हुन्छ र राख्नु पनि पर्दछ । हाम्रा धार्मिक,सामाजिक र साँस्कृतिक चाडपर्वहरु हाम्रा पुर्खाका निधिहरु हुन् ।
अन्त्यमा, सामाजिक र साँस्कृतिक गहनता बोकेका हाम्रा असल संस्कार र संस्कृतिलाई विकृत हुनबाट जोगाउनु वर्तमान पुस्ताको मुल दायित्व हो। होली पर्वले हामीभित्र रहेको नकारात्मक सोच र चिन्तन ,अहमता र असभ्यतालाई पखाल्न सक्नुपर्दछ। हरेकले आफ्नो आफ्नो जिम्मेवारीको क्षेत्रमा असल र राम्रा अभ्यासहरुको माध्यमबाट आफ्नो उत्कृष्टता प्रदर्शन गर्न सक्नुपर्दछ। सामाजिक ,राजनीतिक,प्रशासनिक हरेक क्षेत्रमा रहेको नकारात्मक चिन्तन सोचाइ र व्यवहार रुपान्तरण गर्नु आजको आवश्यकता हो। यस अभियानमा जुटन होलीको यो पावन पर्वले हामीलाई ऊर्जा मिल्न सकोस् । होली पर्वको शुभ अवसरमा हामीभित्र हुर्किरहेको क्रोध ,घृणा , ईष्या,घमण्डरुपी होलिकालाई दहन गरि सकारात्मक सोच र चिन्तनको विकास गर्न सक्ने सामथ्र्य हामी सवैलाई प्राप्त हुन सकोस् ,होली पर्वको शुभ अवसरमा सम्पूर्णमा हार्दिक शुभकामना व्यक्त गर्दछु। (लेखक नेपाल शिक्षक महासंघ विर्तामोडका अध्यक्ष हुन् )
