जलवायु परिवर्तनको असरको आयाम अहिले अनुमानमै गर्न नसक्ने गरी फैलिरहेको छ। यसको धेरै चपेटामा नेपालजस्ता पर्वतीय मुलुकहरू परिरहेका छन्। आज संसारका विकसित मुलुकहरूको ध्यान यसबाट विकर्षण हुने सम्भावना बढिरहेको छ । हाम्रो मनसुन प्रक्रिया समेत यसबाट अछुतो रहन सकेको छैन । यस आलेखमा मनसुन नेपालगंजको प्रवेश तथा जलवायु परिवर्तनले यसलाई पारेको प्रभावको बारेमा प्रस्ट्याउने प्रयत्न गरिएको छ
नेपालमा बर्षायाममा हुने गरेको बर्षा बंगालको खाडीबाट आएको बाष्पयुक्त वायुको कारण हो। यसलाई मनसुन भनिन्छ। मनसुन भन्ने शब्द अरवी भाषाको ‘मौसिम’ बाट आएको हो। त्यसको अर्थ बतासको बेला भन्ने हुन्छ।निश्चित समयमा आउने र आफ्नै निश्चित समयमा जाने बतासलाई मनसुन भनिन्छ।समुद्रबाट आउने हुनाले त्यसले पानी पार्दछ। त्यसकारण असार साउन महिनाको बर्षालाई मनसुनी बर्षा भनिन्छ। नेपालमा हिउँदमा समेत केही बर्षा हुन्छ त्यो भूमध्य सागर ÷ अरब सागरबाट आएको वायुले ल्याउने वर्षा हो। नेपाल पृथ्वीको उत्तरी गोलार्धमा अवस्थित छ। जुन एक्काइसमा सूर्य उत्तरी गोलार्धको कर्कट रेखाको लम्बरुपले पर्नेगरी सम्मुख आइपुगेको हुन्छ। त्यसपछि क्रमशः दक्षिणतर्फ जाँदै गर्दा केही समय लाग्छ। यो समयमा दक्षिणा एसियाली मुलुकहरूको जमिन बेस्सरी तात्न पुग्छ। जमिनको हावा छिट्टै तातेर आकाशतर्फ उडेर जान्छ। उता बङ्गालको खाडीको पानी ढिलो तात्दै ढिलै सेलाउँदै गरेको हुन्छ । किनकि पानी जमिनभन्दा ढिलो तात्ने र ढिलै सेलाउने गर्छ। अब यस्तो अवस्थामा जमिनको वायु तातेर मािथ गैसकेपछि त्यहाँ आंशिक शून्यताको अवस्था सिर्जना हुनपुग्छ। त्यो न्यून वायुको चापलाई पूर्ण गर्न समुद्रबाट जमिनतर्फ वायु चल्छ । त्यो वायुले पानीको बाष्प समेत बोकेर ल्याउँछ र वर्षा गराउँछ ।
नेपालको धरातलीय बनोट पनि रोचक छ। नेपाल हिमालय पर्वतको दक्षिणी काखमा अवस्थित दक्षिण एसियाको एउटा मुलुक हो। दक्षिणबाट उत्तरतर्फ अति छोटो दुरीमा मौसममा देखिने पृथकता यहाँको बिशेषता बनेर रहेको छ। फेरि तराई, पहाड , हिमाल, उपत्यका, भावर, भोट प्रदेश सबै नेपालभित्रै छन्।समुद्री सतहबाट ५८ मिटरदेखि अग्लिएर विश्वको सर्वोच्च शिखर८८४८.८६ मिटर अग्लो सगरमाथासम्म चुलिनु नेपालको भू–बनोट हो। यस्तो बनोटले समेत बिभिन्न स्थानमा बर्षाको प्रभाव फरक–फरक पारिदिन्छ। बंगालको खाडीबाट आएको बाष्पयुक्त वायु हिमालय पर्वतमा ठोक्किएर सो पर्वतको दक्षिणतर्फको क्षेत्रमा बर्षा हुँदा नेपालको प्रायः सबै भागमा पानी पर्छ। पूर्व–पश्चिम फैलिएका पहाडहरुमा दक्षिणी पाखोमा बढी र उत्तरी पाटोमा कम बर्षा हुन्छ। दक्षिणी पाटो न्यानो र जैविक विविधतामा समेत तुलनात्मक रुपले सम्पन्न हुन्छ। बर्षाको संभावना समर सिजन÷ गर्मी मौसममा हुन्छ। यो मौसममा उच्च तापक्रमले पानीको बाष्पिकरण, बादल बन्ने प्रक्रिया तथा वायुको बहाव संभव पारिदिन्छ। नेपालको तापक्रमलाई प्रभाव पार्ने प्रमुख तत्व भनेको उचाई नै हो। धरातलीय उचाई मात्रैले पनि तापक्रममा प्रभाव पारेर रहेको हुँदैन।यो अक्षांस तथा बर्षामा समेत भर पर्छ।
बर्खायामको पानी नेपालको पश्चिमीभन्दा पूर्वी भागमा बढी पर्दछ। यसको प्रमुख कारण मनसुन नेपालको पूर्वी भागबाट पसेर पश्चिमतर्फ जानु नै हो। नेपालको लगभग मध्यभागमा रहेको पोखरामा सबैभन्दा बढी बर्षा हुने गरेको छ। ८१६९ मिटर अग्लो धौलागिरी हिमाल पोखराको नजिक पर्दछ। पूर्वी तथा दक्षिणी दिशावाट आएको पानीको बाष्परुपी वायु सोही हिमालमा ठोक्किएर पोखरामा ठूलो बर्षा भएको मानिन्छ। हुन त, नेपालको उत्तरी भागमा पूर्वबाट पश्चिम फैलिएर रहेको हिमालय श्रृङ्खला नै छ।तर अन्य स्थानभन्दा पोखरामै बर्षाको प्रभाव बढी हुनुमा चाखलाग्दा कुराहरु लुकेर रहेका छन्।सगरमाथामा ठोक्किएर फर्केको तथा त्यहाँबाट सिधै पश्चिमतर्फ मोडिएको बाष्पयुक्त बायु पुनः धौलागिरी हिमालमा ठोक्किने गर्दछ र पोखरा क्षेत्रमा भारी बर्षा हुन्छ। जहाँको बार्षिक औसत बर्षा ३३६५.५ मिमि रहेको छ।ओलाङचोङगोलाको नजिक रहेको पूर्वी पहाडको नुम भन्ने स्थानमा समेत बर्षाको प्रभाव बढी देखिएको छ। कुनै बर्ष त्यहाँ पोखराको भन्दा बढी बर्षा भएको उदाहरण भेटिएका छन्। तर लगातार धेरै बर्षको तुलनात्मक अध्ययनपछि नेपालको दोस्रो बढी बर्षा हुने स्थानको रुपमा त्यस ठाउँलाई मानिएको छ। नुम सगरमाथाको पूर्वमा पर्छ भने पोखरा धौलागिरीको।
विश्वमै सबैभन्दा बढी बर्षा हुने स्थान आसामको चेरापुञ्जी हो। चेरापुञ्जी माउन्ट कञ्चनजङ्गाको पूर्वतर्फ पर्दछ। चेरापुञ्जी, नुम र पोखराको औसत बर्षा र तापक्रम तुलनात्मक अध्ययन अति नै चाखलाग्दो समेत छ। बंगालको खाडीबाट आएको बर्षायुक्त वायु सबैभन्दा पहिले भारतको खाशी हिमालमा ठोक्किन पुग्छ। बाँकी वायु विश्वको तेस्रो अग्लो हिमाल कञ्चनजङ्गा (८५८८ मिटर)मा ठोक्किन्छ र बिपरित दिशामा वायु फर्कन्छ अनि बर्षा हुन्छ। यसको बढी प्रभाव चेरापुञ्जीमा देखिएको छ।
पृथ्वी पश्चिमबाट पूर्वतर्फ घुम्नु र वाष्पयुक्त वायु पूर्वबाट पश्चिमतर्फ मोडिनुको प्रभावले फेरि उक्त वायु विश्वको सर्वोच्च शिखर सगरमाथामा ठोक्किन गई पूर्वी नेपालमा बर्षा हुन्छ।यसमध्ये नुममा यसको सर्वाधिक प्रभाव देखिएको छ।फेरि बाँकी पानी बोकेको बादल विश्वको पाँचौ अग्लो हिमाल धौलागिरी(८१६९.२मिटर)मा ठोक्किन पुग्छ र त्यसको पूर्व–दक्षिणतर्फ रहेका स्थानमा बर्षा हुन्छ। यहाँ ठूलो प्रभाव पोखरा लुम्लेमा देखिएको छ। नुम र लुम्ले पोखराको तुलनात्मक मनसुनको अध्ययन वनस्पतिविद् बमबहादुर श्रेष्ठले आफ्नो पुस्तक फोरेष्ट प्लान्टस् अफ नेपालमा उल्लेख गरेका छन्। धौलागिरीदेखि पश्चिम जम्मु कश्मिर, पञ्जावसम्म नै यति अग्लो हिमाल नभएको कारण सो स्थान पश्चिम बर्षाको प्रभाव न्यून हुँदै गएको पाईन्छ। यसैको कारण पञ्जावमा मरुभूमि बन्यो। नेपालको हिमाल पारीको मुस्ताङमा अति न्यून बर्षा भएको कारण यसलाई हिमाली मरुभूमि (हिमालयन डेजर्ट) समेत भनिन्छ।
पानी पर्नु भनेको पानीको वाष्पयुक्त वायु पहाडमा ठोक्किएर रबरजस्तो फेरि फर्केर ठोक्किनु र पृथ्वीको गुरुत्व बलको कारण जमिनमा पानीको रुपमा झर्नु हो। यसलाई पुष्टि गर्ने अर्को सिद्धान्त पनि रहेको छ। यस अनुसार प्रत्येक पदार्थको वरिपरि एक बिशेष क्षेत्र रहेको हुन्छ। जसरी चुम्बकको वरिपरि उसको आकर्षण गर्ने चुम्बकीय क्षेत्र रहेको हुन्छ। हिमालय पर्वतको वरिपरि बिशेष प्रकारका चिसा तरङ्गहरु (कोल्ड वेभ्स ) हुन्छन्। बंगालको खाडीबाट आएको तातो वाष्पयुक्त वायु उक्त चिसा तरङ्गसँग ठोक्किन पुग्छ र वाष्पयुक्त वायु पानीका थोपाहरुमा बदलिन्छ। त्यसपछि गुरुत्व बलको कारण पृथ्वीको सतहमा झर्दछ। यसलाई हामी बर्षा भएको भन्छौँ। यस प्रकार असार साउनमा बर्षा हुन्छ।
अत्यधिक चरन, औद्योगिक क्रियाकलाप, खानी उत्खनन्, विकास निर्माणका कार्यहरू, खेती प्रणाली जङ्गल फडानी, वन डढेलो आदिको कारणले विभिन्न पर्यावरणीय समस्याहरु लगायत हरियो वन नष्ट भइरहेको छ। यसको कारण जमिनको उर्वराशक्ति नष्ट हुनु ,सुक्खा जमिन बन्नु, मरुभूमिकरण, पर्यावरणीय असन्तुलन, जीव रासायनिक चक्रको असन्तुलन, जलचक्रको असन्तुलन, जैविक विविधताको ह्रास, भूक्षय तथा पहिरो र वातावरणीय प्रदूषण निम्तिरहेको देखिन्छ। यसको समग्र असरले जलवायु परिवर्तन चाँडो गराउने र मौजुदा मनसुनमा व्यापक फेरबदल ल्याएको छ।
जलवायु परिवर्तनको असरले बर्षाको रुप समेत परिवर्तन हुँदै गएको देखिन्छ। पहिले पहिले मनसुनी बर्षा सबैतिर एकैनासले पर्ने गर्दथ्यो। तर यतिबेला हामीहरु एउटा ठाउँमा निकै पानी परिरहेको र नजिकैको अर्को ठाउँमा पानी नपरेको देखिरहेका छौ। खण्डवृष्टि , अतिवृष्टि , अनावृष्टि , खडेरी आदिको अवस्था जलवायु परिवर्तको कारणले हो। यसपालि २०८० र २०८१ सालको असार साउन र भदौ महिना किसानमैत्री रहे। प्रशस्त वर्षा भयो। आकाशको भर पर्नुपर्ने जमिनमा समेत राम्ररी खेतीपाती भयो। सबै कृषक खुसी बने। तर धान पाकेर पहेलै बाला झुलेको समयमा फेरि ठूलो बर्षा भयो। पाकेको धानमा व्यापक क्षति पुग्यो। मनसुन औपचारिक रुपमा बिदा भैसकेपछिको पोष्ट मनसुनी बर्षाले पारेको उक्त क्षतिले धेरैको आँखामा आसुको धारा बगायो। अब किसानहरु पनि सचेत हुनु पर्दछ। यसपालि २०८१ सालको हिउँद समेत सुक्खाग्रस्त बन्न पुग्यो। फागुन महिनामा देशका केही स्थानमा बल्ल वर्षा हुँदैछ भने मोरङका केही स्थानमा ३०० मिलिलिटरभन्दा बढी वर्षा मापन गरिएको छ। यो पक्कै सुखद र स्वाभाविक होइन।
संसारका विकसित मुलुकहरूको ध्यान जलवायु परिवर्तनबाट विकर्षण हुने सम्भावना बढिरहेको छ । अमेरिकामा डोनाल्ड ट्रम्प राष्ट्रपति पदमा विजय भएपछि पेरिस विश्वव्यापी सम्झौता तथा जैविक विविधता संरक्षणको क्षेत्रमा गरिरहेको लगानी बन्द हुने घोषणाले झन् अन्योल सिर्जना गरिदिएको छ। हरियो वन, संरक्षित क्षेत्रले जलवायु परिवर्तनको असर न्यूनीकरणमा नेपालले ठूलै गुण लगाएको छ। तर विकसित मुलुकको कारण सिर्जित जलवायु परिवर्तनको उच्च असर यसले धान्न सक्दैन। बदलिँदै गएको मनसुन अनुकूल खेती प्रणाली विकास नगर्ने हो भने भोलि कृषि उत्पादनमा चिन्ताजनक समय आउन सक्छ। यस कुरामा नेपाल लगायत पर्वतीय मुलुकहरुले एकमुष्ठ आवाज बुलन्द गर्न जरुरी छ।
Tulasikharel2015@gmail.com
