झापा । आज असार १५ । खेतमा धानको बिउ रोपेर धान दिवस मनाइँदैछ ।
जेठमै राखेको धानको बिउलाई असार लागेपछि रोप्न थालिन्छ । खाद्यवालीमा बर्ष बाली मानिने धान नेपालभरि नै लगाइन्छ । आज देशभर रोपाँई सहितका विभिन्न कार्यक्रम गरी राष्ट्रिय धान दिवस मनाइँदैछ । नेपालमा वि.सं. २०६२ साल यता असार १५ लाई राष्ट्रिय धान दिवसका रूपमा मनाउन थालिएको हो । भोकमरीबाट मुक्तिका लागि संयुक्त राष्ट्रसंघले समेत सन् १९६६ लाई धानबाली बर्षका रूपमा मनाएको थियो ।
नेपालमा चैते धान, बर्षे धान र घैया धानको खेती हुने गर्दछ । यहाँ धानको उत्पादन प्रतिहेक्टर तीन हजार किलो हुने गरेको अनुमान छ । नेपालमा धानका रैथाने जातका ८६ वटामध्ये ७ वटा रैथाने जातका धानको खेती हुन्छ । नेपालका ७२ जिल्लाका करीव २ हजार ९ सय ६३ प्रकारका रैथाने जातका बीउ अन्तर्राष्ट्रिय धानबाली अनुसन्धान केन्द्र(इरी) को सहयोगमा जीन बैंकमा संरक्षित छन् । इरीले सन् १९६६ देखि २००९ सम्म धानका जातहरू सदुपयोग गरी विश्वका ७८ देशमा ८६४ प्रकारका धानका जातहरु सिफारिस गरिसकेको छ ।
धान दिवस मनाउँदा किसानहरुबीच कृषि क्षेत्रमा टिकिरहन थप हौसला मिल्ने विश्वास गरिएको छ । कृषि प्रधान देश भएर पनि कृषिमा बढ्दो परनिर्भरतालाई हटाउन नेपालको प्रमुख खाद्यबालीका रुपमा रहेको धानको महत्व र उत्पादनमा बृद्धिका लागि यो दिवसले थप हौसला प्रदान गरेको छ । नेपालमा करीव १४ लाख २५ हजार हेक्टर जमिन धान खेतीका लागि योग्य रहेको कृषि मन्त्रालयको आँकडा छ । नेपालको प्रमुख खाद्यान्न बाली धानको उत्पादन बृद्धि हुँदा कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा समेत बृद्धि भई किसानहरुको आर्थिक स्थिति उकालो लाग्दछ । नेपालको कुल ग्राहस्थ उत्पादनमा ३८ देखि ४० प्रतिशत कृषि क्षेत्रको योगदान छ । यसर्थ मुख्य बाली धानको रोपाँईले कृषि कार्यमा निकै ठूलो महत्व राख्दछ । यसर्थ धान दिवसलाई असार १५ गतेका लागि मात्रै सीमित नराखी साताव्यापी कार्यक्रम नै गरेर मनाउन थालिएको छ ।
धान दिवसका अवसरमा कृषि क्षेत्रसँग सम्वन्धित संघसंस्थाहरुले समेत खेतमा रोपाँई लगायतका कार्यक्रमहरु आयोजना गर्न सहयोग गर्दैछन् । मानो रोपेर मुरी फलाउने अवसरका रुपमा देशभरी रोपाँई गरिंदैछ । आज खेतखेतमा रोपाँईको चटारो देखिन्छ भने रोपाँई गरिसकेका किसानले खेतमा गएर दहि चिउरा खाने गर्दछन् । रोपाँईमा असारको फल मानिने आँप, कटहर सहित दहि र चिउरा खाइन्छ । यसरी रोपाँईसँगै दहि चिउरा खाने चलन रहेकोले आजको दिनलाई दही चिउरा खाने दिन पनि भनिन्छ । यसरी दहि चिउरा खाँदा शरीरलाई उर्जा प्राप्त हुन्छ । खेतिपातीको हिलोमैलोले शरीर थाक्ने हुँदा दही चिउराले शक्ति प्रदान गर्ने र बाँकी खेतीपाती पनि सजिलै सम्पन्न हुन्छ । दही चिउरा खाँदा गति परिने पनि विश्वास छ । आज आफ्नो खेतीपाती नहुने र रोपाँई सम्पन्न गरिसकेका किसानहरूले समेत अरूको खेतीमा गई रोपाँईमा मद्दत गर्दछन् । असारे भाखाका हाली गीत गाउँनु रोपाँईको अर्को आकर्षण हो । रोपाँईमा बाउसे र लाठेहरुले गरा सम्याउने र आली मिलाउने काम गर्दछन् भने रोपाहारहरुले धानको बिउ खेतको हिलोमा रोप्दछन् ।असारमा गरिने धान रोपाँईमा धेरै जनशक्ति अर्थात खेताला र जनको आवश्यक पर्दछ । त्यहि भएर गाउँघरमा पालैपालो पर्म लगाई रोपाँई गर्ने प्रचलन रहेको छ । यसरी पालैपालो रोपाँई गर्दा सामाजिक एकता र सद्भावको बढोत्तरी हुन्छ । असार पन्ध्रका दिन अझ विशेष प्रकारले ठुला—ठुला रोपाँई गरिन्छ । यस्तो रोपाँईमा बेठी लगाउने अर्थात् पञ्चेबाजा बजाई नाचगान गर्ने, भोज खुवाउने र खेताला जनहरूलाई मसला र रूमाल समेत बाँड्ने चलन रहेको छ ।
असार लागेसँगै यस वर्षको मनसुन पनि शुरु भएको छ । अघिल्ला वर्षहरुको तुलनामा यस वर्ष चाँडै पानी परेका कारण धान रोपाँईमा सहजता देखिएको छ । सामान्यतया नेपालमा जेठ अन्तिम सातादेखि मनसुन सुरू हुने गर्दछ । देशमा कुल धान खेतीको करीव २१ प्रतिशत क्षेत्रफलमा मात्रै सिंचाई सुविधा उपलब्ध छ । बाँकी जमिनमा गरिने धान खेती मनसुनमै भरमा गरिन्छ । त्यहि भएर यस अवधिमा किसानहरु अरु काम छाडेर पनि धान बाली लगाउन व्यस्त हुन्छन् ।
नेपाल संसारकै सबैभन्दा उच्चस्थानमा धानखेती हुने देश हो । समुद्री सतहदेखि ७० मिटर उचाईमा अवस्थित झापाको केचनामा पनि धान लगाइन्छ भने २ हजार ७ सय ८० मिटर उचाइको जुम्लाको छुमचौरमा पनि धान खेती गरिन्छ । यसरी जुम्लाको धान खेतीलाई विश्वकै सबैभन्दा उच्च स्थानमा गरिने धानखेती भनिन्छ । जुम्लाको मार्सी धान नेपालभरि नै कहलिएको धान हो । नेपालमा सबैभन्दा धेरै धान उत्पादन हुने जिल्ला झापा हो भने सबैभन्दा कम धान मुस्ताङ जिल्लामा उत्पादन हुन्छ । नेपालमा सामान्यतया २५ डिग्री तापक्रमदेखि ३२ डिग्री सेन्टिग्रेड तापक्रम भएका स्थानमा धान खेती गरिंदै आएको छ । सार्क राष्ट्रहरुमा भने सबैभन्दा धेरै धान उत्पादन हुने भारत र त्यसपछि बङ्गलादेश हो ।
धान विश्वको प्रमुख बाली हो । यसको वैज्ञानिक नाम ओरिजा सेटिभा हो । खोज अनुसन्धान अनुसार धान सबैभन्दा पुरानो बालीमध्ये एक हो । यसको खेती हजारौं वर्ष पहिले नै गरिएको थियो । तर यसको बिउ कसरी विकास भयो भन्नेबारे चैं स्पष्ट तथ्य फेला पर्न सकेको छैन । हामीले दैनिकजसो खाने भातको श्रोत चामल हो भने चामलको श्रोत धान नै हो । संसारको करीव ३ अर्ब ५० करोड मानिस अर्थात ६० प्रतिशत मानिसको मुख्य खाना पनि चामलजन्य खाद्यान्न नै हो । एसियाली देशमा त ९० प्रतिशत बढी मानिसले चामलजन्य खाद्यवस्तु खाएरै बाँचेका छन् ।
स्रोत — जनबोलीबाट
